سومریان ، هدیه‌آورندگان تمدن، خط و تأثیرگذارترین هنر باستانی

با رسیدن سفر اسرارآمیز انسان به حادثه‌ی بزرگ تمدن، زندگی بشر تغییر زیادی کرد. این تغییر در هنر کاملا مشهود است. تمدن سومریان از اولین تمدن‌های بشری است؛ اما آن‌ها چه کسانی هستند؟ سکونتگاه اولیه‌شان کجا بود؟ چرا سومریان باستان، هدیه‌آورندگان تمدن، خط و تأثیرگذارترین هنر باستانی هستند؟ هنر و فرهنگ سومریان چه ویژگی داشت و چگونه سایر تمدن‌ها از آن تاثیر پذیرفتند؟

سومریان چه کسانی هستند؟

بیش از این خواندیم که اولین شهرها در چتل‌هویوک و اریحا به وجود آمدند. اما اولین تمدن‌های بشری توسط سومریان در بین‌النهرین و مصریان باستان شکل گرفتند. سکونتگاه اولیه‌ی مردم سومر بین‌النهرین نبود. بنا بر گفته‌ی بروص، مورخ بابلی، این انسان‌های غول‌پیکر از حاشیه‌ی خلیج فارس به این منطقه مهاجرت کردند. آن‌ها خود را سیاه‌سر می‌نامیدند و از این طریق خود را از سایر اقوام ساکن بین‌النهرین متمایز می‌کردند. برای سالیان سال از این تمدن به‌عنوان افسانه‌ای کهن یاد می‌شد. حتی تاریخ‌نگارانی چون هرودوت، چیزی از آن ذکر نکرده‌اند. برای اولین بار در قرن هفدهم توجه باستان‌شناسان به تمدن سومر جلب شد. با کشف آثار باستانی به هنر منحصر به فرد سومر و تاثیر شگرفی که به هنر ایران باستان، بابلیان، مصرباستان و حتی یونانیان گذاشته بود، پی بردند.

دستاوردهای شگفت سومریان

سومریان نخستین مردمانی بودند که با مهار سیل به کشاورزی در خاورمیانه پرداختند. ما امروزه اختراع چرخ، خط، تقسیم زمان به دقیقه و ثانیه و البته تمدن را مدیون آن‌ها هستیم. آن‌ها اولین داستان حماسی، اولین حکومت مذهبی و اولین سیستم اقتصادی ثبت شده را به وجود آوردند. مردمان سومر سیاست‌مدارانی زیرک، معماران و صنعتگرانی ماهر و هنرمندانی خلاق بودند. آن‌ها از آناتولی طلا و فلز وارد می‌کردند و از این طریق به تجارت می‌پرداختند. برای لحظه‌ای تصور کنید که زندگی امروزی ما بدون خط و نوشتار چه شکلی به خود می‌گرفت؟ به راستی ما مدیون مردمانی هستیم که شش هزار سال پیش از ما می‌زیستند.

هنر در خدمت مذهب

مردمان سومر به شدت مذهبی بودند. نه تنها هنر، بلکه جان و مال مردم در خدمت خدایان بود. به طوریکه شهروندان دولت-شهرهای سومری برده‌‌ی خدای آن شهر یا خدایان دیگر بودند. اداره‌ی این دولت-شهرها بر عهده‌ی کاهنان و پادشاهانی نیمه‌خدا بود. کاهنان معبد وظیفه‌ی ثبت اموال و داد وستد را بر عهده داشتند که منجر به اختراع خط شد. اما با وجود چنین شرایطی، هنر سومریان تاثیرگذارترین هنر در بین‌النهرین است. بدون هنر سومریان، سرستون‌های هخامنشی، قانون‌نامه‌ی حمورابی و حتی اهرام مصر وجود نداشتند.

معماری سومریان

معماری سومریان بیشتر جنبه‌ی مذهبی داشت به همین دلیل مهم‌ترین بناهای سومری مربوط به معابد یا زیگورات‌ها هستند. زیگورات‌ها را «پلکان‌های آسمانی» نیز می‌نامند. بلندی و ارتفاع این معابد اعتقاد باستانیان به جایگاه رفیع خدایان را نشان می‌دهد. به همین دلیل یونیان جایگاه خدایان‌شان را کوه اولمپ می‌دانستند. مصریان باستان نیز با تاثیری که از زیگورات‌ها گرفتند، دست به ساختن اهرام زدند.

زیگورات‌ها ساختمان‌های چند طبقه‌ی بزرگی بودند که در مرکز شهر قرار داشتند. این ساختمان ها از آجرهای نپخته ساخته شده‌بودند. برای بهبود استحکام این بناها از ملات‌های قیری و پوشال‌های نی استفاده ‌می‌کردند. عرض هر طبقه با بالا رفتن ارتفاع کمتر می‌شد. به طوریکه طبقه‌ی آخر کوچکترین مساحت را داشته که به آن «اتاق انتظار» می‌گفتند و فقط کاهنان و پادشاه حق ورود به این اتاق‌ها را داشتند که در آنجا به انتظار ظهور خدا می‌نشستند. . امروزه این زیگورات‌ها به صورت تپه‌های آجری باقی مانده‌اند که به آن‌ها «تل» می‌گویند. زیگورات اور، معروف‌ترین زیگورات باقی مانده است که در کشور عراق قرار دارد.

آغاز خودآگاهی در جهان باستان

با اینکه هنر سومریان در خدمت مذهب بود؛ اما سومریان باستان به یک خودآگاهی رسیده‌بودند. این خودآگاهی را می‌توان در سردیس‌هایی که از انسان ساخته‌اند دید. در حالی‌که پیش از سومریان، از رسم یا ساختن پیکره‌ی انسان خودداری می‌شد یا برای مقاصدی خاص مثل افزایش باروری، بدون واقع‌نمایی ساخته می‌شدند. این خودآگاهی در یونان باستان به اوج خود رسید.

پیکره‌سازی

معروف ترین و قدیمی‌ترین سردیس سومری، سردیس زن از وارکا هست. این سردیس زیبا حدود سه هزار سال پیش از میلاد از مرمر سفید ساخته شده‌است. این سردیس احتمالا بدنی چوبی و موهای زرین داشت و در حفره‌های چشمش صدف یا سنگ رنگی کار گذاشته بودند. قالب‌گیری نرم در گونه‌ها و لب‌های ظریف سردیس قابل ستایش است.

پیکره‌های کوچک اندام ستایشگرها که از معبد ابو در تل اسمر پیدا شده‌اند، ساده سازی پیکره‌های سومری را نشان می‌دهد. اندام‌ها حالت استوانه‌ای دارند و فرم لباس‌ها با خطوطی عمودی مشخص شده‌اند. دست‌های روی سینه، حالت نیایش و یا فروتنی در برابر خدا را نشان می‌دهد. چهره‌ی این مجسمه‌ها حالت ترس و احترام را نشان می‌دهد. بلندترین آن‌ها کاهنان و کوچک‌ترها شهروندان عادی اند. این پیکره‌ها به عنوان نذری و نماینده‌ای از طرف اهداکننده‌ بودند تا برای همیشه در معبد نیایش کنند.

از دیگر سردیس‌های سومری، سردیس اَبُوی خداست که در تل اسمر پیدا شده‌است. این سردیس مرمری حدود 2700 سال پیش از میلاد ساخته شده‌است.

علاوه بر پیکره‌های انسانی، پیکره‎‌های جانوری نیز در هنر سومر وجود داشتند. مهم‌ترین آن‌ها بز طلایی است که از درختی بالا می‌رود. این مجسمه به عنوان پایه‌ی نذورات مورد استفاده قرار می‌گرفت. برخی از پژوهشگران اعتقاد دارند،این درخت همان «درخت زندگی» است که مصداق آن را می‌توان در یونان باستان و اساطیر اسکاندیناوی یافت.

چشمان درشت، دروازه‌های روح

در تمام سردیس‌ها و پیکره‌های سومری، اولین چیزی که توجه ما را به خودش جلب می‌کند، چشمان بسیار درشت آن‌هاست. دلیل این سنت، اعتقاد گذشتگان به اهمیت چشم است. آن‌ها چشم را دروازه‌ی روح می‌دانستند. این اعتقاد فقط مختص سومر نیست. قرن‌ها بعد ارسطو بینایی را منطقی‌ترین حس می‌نامد و شاید همین اعتقاد امروزه به صورت چشم بد و چشم زخم به ما رسیده‌است.

سفالگری و تصویر سازی

هنرمندان سومری، تصویرسازان خلاقی بودند و تصاویر داستان‌گونه‌ای خلق می‌کردند. در بیشتر این تصاویر جانورانی ترکیبی، با رفتارهای‌ انسانی را به تصویر می‌کشیدند که ردپای آن‌ها را می‌توان در هنر ایران باستان یافت. بسیاری از پژوهش‌گران تصویرسازی‌های سومری را کمیک‌های جهان باستان می‌نامند. معروف‌ترین تصویرسازی سومری، پرچم اور، که قابی ذوزنقه شکل است. این قاب با صدف و سنگ لاجورد مرصع‌کاری شده که یک پیروزی نظامی سومری و حوادث بعد از آن را نشان می‌دهد. پیکره‌ی سربازها با شبیه‌سازی‌های هندسی ساده‌سازی شده‌اند و ما را به یاد کاریکاتورهای امروزی می‌اندازند.

سومریان سفالگران ماهری نیز بودند که ظروف و اشیای مورد استفاده‌شان را از سفال می‌ساختند و با ذوق هنری که داشتند آن را تزیین می‌کردند. این تزیینات می‌توانست تصویری از یک داستان و یا نمادهای خاصی باشد. مهم‌ترین و بحث‌ برانگیزترین این نمادها سواستیکا است.

چنگ‌های اور

چنگ‌های اور، چهار چنگ سومری است که به عنوان اولین سازهای زهی دنیا نامیده می‌شوند. کاسه‌ی این چنگ‌ها به صورت سر گاو و از جنس طلا و لاجورد ساخته شده‌اند. گاو نه تنها در سومر بلکه در سراسر سرزمین‌های اطراف مدیترانه نماد قدرت و باروری است.

در بدنه‌ی چنگ تصاویری از جانورانی که در حال تدارک مهمانی هستند و پهلوان سومری رسم شده‌است. این طرح‌ها نشان‌دهنده‌ی تصویرسازی خلاق سومریان است.   

زیورآلات

همان‌طور که اشاره کردیم، سومری‌ها طلا و فلزات را از آناتولی وارد می‌کردند. از این طلاها زیورآلاتی می‌ساختند که مختص ثروتمندان و کاهنان بود. نمونه‌ی بازسازی شده‌ی تاج سومری نشان‌دهنده‌ی استفاده‌ی پوشش مانند از فلزات سخت است گویا هیچ وزنی ندارند. هم‌چنین آن‌ها سنگ‌های قیمتی چون لاجورد و مرمر را به صورت مهره‌هایی در میاوردند و از آن‌ها گردنبند می‌ساختند.

ادبیات

با اختراع خط و ثبت نوشته‌های مذهبی، اولین داستان‌های سنتی و حماسی در سومر شکل گرفت. این داستان‌ها را مهم‌ترین دستاورد هنری سومر می‌نامند که از چپ به راست روی الواح گلی ثبت شده‌اند. پژوهشگران ادبیات سومری را به هشت قسمت تقسیم کرده‌اند: اسناد تاریخی، ضرب‌المثل‌ها، رسالات، احکام، سوگ‌ها، سرودها، داستان‌های حماسی و اسطوره‌ها.

شباهت برخی از این داستان‌های اسطوره‌ای به داستان‌های عهد عتیق از جمله آفرینش انسان، کشتی نوح و صبر ایوب، همواره مورد بحث بوده‌است.

معروف‌ترین داستان سومری حماسه‌ی گیلگمش است. این داستان در سال 1870 توسط جرج اسمیت گردآوری و ترجمه شد. نشر چشمه این کتاب را با ترجمه‌ی احمد شاملو و تصویرسازی مرتضی ممیز منتشر کرده‌است.